Βρισκόμαστε στο κατώφλι της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, που θα οδηγήσει στην πλήρη ψηφιοποίηση διαδικασιών και εφαρμογών σε όλο το φάσμα της οικονομίας, και ειδικότερα σε τομείς όπως η βιομηχανική παραγωγή, η ενέργεια, οι μεταφορές, οι κατασκευές και η διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας. Για κάθε φυσικό αντικείμενο και διαδικασία, θα είναι τα επόμενα χρόνια διαθέσιμη μια πιστή “δίδυμη” ψηφιακή αναπαράστασή τους (“digital twin”) που θα επιτρέπει τη διαχείρισή τους μέσω προγραμμάτων πληροφορικής.

Σε αυτό το πλαίσιο, εκατομμύρια πολίτες σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο έρχονται τα τελευταία χρόνια αντιμέτωποι με μια νέα πραγματικότητα, που αλλάζει κυριολεκτικά τα δεδομένα της επαγγελματικής και προσωπικής τους ζωής. Εκατομμύρια εργαζόμενοι και επιχειρήσεις πρέπει πλέον να είναι ανταγωνιστικοί όχι μόνο σε τοπικό, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, μια και οι οικονομίες και οι παραγωγικές διαδικασίες είναι πλέον συνδεδεμένες σε παγκόσμια κλίμακα.

Την ίδια στιγμή δημιουργούνται πάρα πολλές νέες ευκαιρίες για επιχειρηματική δράση, αλλά και για αλλαγή καριέρας, καθώς ο άνθρωπος παραμένει στο επίκεντρο της ανάπτυξης και λειτουργίας των σύγχρονων ψηφιακών συστημάτων και εφαρμογών. Δυστυχώς οι ευκαιρίες αυτές δεν είναι ακόμα αξιοποιήσιμες από τη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών που καλούνται να αντιμετωπίσουν τη νέα πραγματικότητα. Ένας από τους βασικούς λόγους για αυτό είναι η αδυναμία πολλών πολιτών να αντιληφθούν και να ακολουθήσουν τις σύγχρονες τεχνολογικές τάσεις.

Με προβλέψεις ότι σχεδόν το ήμισυ των θέσεων εργασίας στις προηγμένες οικονομίες ενδέχεται να χαθεί λόγω του αυτοματισμού των διαδικασιών, ο ενθουσιασμός σχετικά με τις προοπτικές αυτού που το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ ονομάζει Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση μετριάζεται από τις ανησυχίες ότι οι άνθρωποι είτε θα χάσουν τις δουλειές τους λόγω των ρομπότ και των μηχανών είτε δεν θα είναι σε θέση να βρουν κατάλληλη εργασία στη νέα ψηφιακή εποχή. Οι αλλαγές είναι αδιαμφισβήτητες. Δυστυχώς η Ελλάδα κατέχει την τέταρτη θέση παγκοσμίως μεταξύ των χωρών που αδυνατούν να αναπτυχθούν σε επίπεδο τεχνολογίας και επομένως οφείλει να συνταραχθεί και να θέσει προτεραιότητες σε εθνικό επίπεδο Η πανευρωπαϊκή έρευνα του Cedefop για τις δεξιότητες και τις θέσεις εργασίας (ESJS) διαπίστωσε ότι, επί του συνόλου των 28 κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), το 43% των ενήλικων εργαζομένων είδαν τις τεχνολογίες που χρησιμοποιούν να αλλάζουν κατά τα πέντε τελευταία χρόνια, καθιστώντας ορισμένες από τις θέσεις εργασίας ευάλωτες στον αυτοματισμό, ενώ το 47% είδε αλλαγές στις μεθόδους ή πρακτικές της.

Σύμφωνα με την έρευνα που παρήγγειλα  και διαξήχθη από την εταιρία to the point σε δείγμα 905 ατόμων, ανδρών και γυναικών, άνω των 17 ετών κατά την περίοδο 23 – 26 Μαΐου 2018, στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης, υπήρξαν τα εξής ευρήματα:

Η εντεινόμενη διείσδυση της χρήσης Η/Υ και της σύνδεσης των νοικοκυριών με το Internet, που ξεπερνά το 93% - αύξηση πάνω από 20 μονάδες τα τελευταία 10 χρόνια - έχει φέρει το 36% περίπου των πολιτών της Θεσσαλονίκης σε θέση να εκτελεί ηλεκτρονικές συναλλαγές, με μεγάλη όμως ανασφάλεια όσον αφορά στην προστασία των προσωπικών τους δεδομένων. Το 85% θεωρεί πως υπάρχει μεγάλη πιθανότητα διαρροής των προσωπικών τους δεδομένων ενώ πάνω από το 20% κινείται στο πεδίο της «τεχνολογικής φοβίας», αφού αποφεύγουν πάση θυσία τις ηλεκτρονικές συναλλαγές.

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο που μπορεί να κριθεί και ως αισιόδοξο μήνυμα για την επέκταση των ηλεκτρονικών συναλλαγών είναι ότι το 40% περίπου όσων κάνουν χρήση αυτού του είδους των συναλλαγών θεωρεί πως δεν προκύπτουν μείζονα προβλήματα από την εκτέλεση τους, ενώ περίπου 2 στους 3 ερωτηθέντες συμφωνούν πως απαιτείται και ανάληψη ατομικής ευθύνης για την ασφαλή διενέργεια ηλεκτρονικών συναλλαγών.

Η χρήση των ηλεκτρονικών συναλλαγών έχει ενισχυθεί και από τη μεγάλη αύξηση στην κατοχή συσκευών, πέραν των Η/Υ, που μπορούν να συνδεθούν στο Internet, όπως τα smartphones (περίπου 77% των ερωτηθέντων δηλώνει πως κατέχει smartphone ενώ το 45% περίπου των ερωτηθέντων κατέχει tablet).

Πάντως , ειδικά στο θέμα της αγοράς αγαθών ή υπηρεσιών μέσω του διαδικτύου τα ποσοστά είναι ακόμη χαμηλά σε σχέση με αυτά της Ε.Ε. -10,6% για προϊόντα και λιγότερο από 2% για τις υπηρεσίες-, γεγονός που υποδεικνύει ότι ο τομέας αυτός μπορεί να αναπτυχθεί στο μέλλον ιδιαιτέρως δυναμικά. Ας σημειωθεί πως οι πρώτες τρεις επιλογές αγαθών όσον αφορά τις ηλεκτρονικές συναλλαγές είναι τα τρόφιμα, η ένδυση/υπόδηση και οι τηλεπικοινωνίες.

Η ενημέρωση, τα emails και τα social media είναι είναι οι κυριότεροι λόγοι για τους οποίους οι Θεσσαλονικείς μπαίνουν online, είτε μέσω Ηλεκτρονικού Υπολογιστή, είτε χρησιμοποιώντας άλλες συσκευές. Όπως ήταν ίσως αναμενόμενο, οι νεότερες ηλικίες (κάτω των 40 ετών) είναι πολύ πιο εξοικειωμένες με τη χρήση συσκευών, πέραν των Η/Υ και με την πρακτική των ηλεκτρονικών συναλλαγών.

Ένα ακόμη εύρημα που πιθανόν να μη συνάδει με αυτά που ισχύουν σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η κάθετη πτώση της χρήσης Η/Υ και των υπολοίπων συσκευών που προαναφέρθηκαν από την ηλικία των 60 ετών και άνω (20% καθόλου χρήση Η/Υ σε ανθρώπους πάνω από 65 ετών και μηδενικό, φυσικά, ποσοστό στην ηλικιακή κατηγορία των native users από 17-24 ετών).

Τέλος, ας σημειωθεί πως  το 72% θεωρεί ότι γνωρίζει τι είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη και το 70,6% το Διαδίκτυο των Πραγμάτων ενώ η τάση αντιστρέφεται σχετικά με την έννοια της αυτοματοποίησης (61,6% δε θεωρεί ότι γνωρίζει κάτι ουσιαστικό). Όμως, η κοινή γνώμη της Θεσσαλονίκης στέκεται απολύτως αμφίθυμη έναντι της Τεχνητής Νοημοσύνης: το 35% συμφωνεί με διάφορες θετικές επιδράσεις της , στην καθημερινή ζωή, στην κοινωνία και στην εργασία ενώ το 36% πιστεύει πως θα έχει αρνητικές επιδράσεις (περισσότερο για την απώλεια της ιδιωτικότητας μας και πολύ λιγότερο για την πιθανή απώλεια θέσεων εργασίας).

Ένα εύρημα στο οποίο θα ήθελα να σταθώ ιδιαίτερα είναι ότι ενώ το 60% των ερωτηθέντων έχουν στο σπίτι τους παιδιά που είναι σε θέση να χρησιμοποιούν Η/Υ ή smartphones και tablets - ανάμεσα τους και εγώ - το 56% δεν ασκούν κανενός είδους γονικό έλεγχο στα παιδιά της οικογένειας κατά την περιήγηση τους στο Διαδίκτυο, είτε επιβλέποντας τα, είτε κάνοντας χρήση ειδικών φίλτρων.

Ολοκληρώνοντας για την έρευνα, ένα πραγματικά ευχάριστο μήνυμα - ιδιαίτερα για εμάς που εργαζόμαστε από τις Βρυξέλλες και το Στρασβούργο με στόχο να βελτιώνουμε συνεχώς την καθημερινότητα των πολιτών - είναι το 62% των ερωτηθέντων που δηλώνουν πως κρίνουν θετικά τις δράσεις της Ε.Ε. σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Και η πραγματικότητα είναι πως η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κάνει πάρα πολύ δουλειά στον τομέα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων και είμαστε leader, δείχνει τον δρόμο σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ενώ η τεχνολογία γίνεται φθηνότερη και διεισδύει ολοένα και περισσότερο στην οικονομία, το μερίδιο της εργασίας επί του συνολικού εισοδήματος συρρικνώνεται. Η τεχνολογία συντελεί στην πόλωση της αγοράς εργασίας, δημιουργώντας καλά αμειβόμενες θέσεις υψηλής εξειδίκευσης στο ένα άκρο της εισοδηματικής κλίμακας και χαμηλά αμειβόμενες θέσεις στο άλλο, συρρικνώνοντας το μέσο. Οι νέοι τεχνολογικοί κλάδοι απασχολούν επίσης συνήθως λιγότερους ανθρώπους. Το 2014 η εταιρία WhatsApp που παρέχει υπηρεσίες ανταλλαγής μηνυμάτων μέσω έξυπνων κινητών, με 55 εργαζόμενους, εξαγοράστηκε έναντι 19 δισ. δολαρίων ΗΠΑ, τίμημα ίσο με εκείνο που καταβλήθηκε για την εξαγορά της αμερικανικής εταιρίας εμπορίας ειδών ένδυσης GAP με 137 000 εργαζόμενους

Η τεχνολογία μπορεί να καταστρέφει ορισμένες θέσεις εργασίας και να δημιουργεί άλλες, αλλά η σημαντικότερη επίπτωσή της είναι ο μετασχηματισμός θέσεων εργασίας και του περιεχομένου τους. Μελέτη του 2016 που αφορούσε σειρά χωρών του ΟΟΣΑ υπολόγισε ότι κατά μέσο όρο μόλις το 9% των θέσεων εργασίας αντιμετώπιζαν υψηλό κίνδυνο λόγω του αυτοματισμού αλλά τουλάχιστον το 70% των καθηκόντων αυτών των θέσεων μπορούσαν να αυτοματοποιηθούν. Σε αντίθεση με τη θέση εργασίας καθ’ αυτήν, ορισμένα από τα καθήκοντα που αυτή περιλαμβάνει έχουν περισσότερες πιθανότητες να αυτοματοποιηθούν σε σχέση με άλλα. Καθώς η τεχνολογία μετασχηματίζει τις θέσεις εργασίας, το ερώτημα που τίθεται είναι εάν με τη γήρανση του πληθυσμού στην ΕΕ θα μπορούν οι άνθρωποι να αποκτούν τις δεξιότητες που απαιτούνται προκειμένου να βρίσκουν καλές θέσεις εργασίας στην ψηφιακή εποχή. Εάν όχι, ποιος θα βρεθεί στη λάθος πλευρά του ψηφιακού χάσματος; Οι ψηφιακές δεξιότητες αλλάζουν ταχύτατα.

Η ανάγκη να συμπληρώνονται οι ψηφιακές δεξιότητες με άλλες τεχνικές και, κυρίως, ήπιες και συμπεριφορικές δεξιότητες στην εργασία, υποδηλώνει ότι άνθρωποι και τεχνολογία αλληλοσυμπληρώνονται. Η τεχνολογία μπορεί να εκτελεί καθήκοντα και να συλλέγει και να συνθέτει δεδομένα με γρήγορο τρόπο, αλλά οι άνθρωποι είναι αυτοί που πρέπει να αποφασίζουν ποια καθήκοντα πρέπει να είναι αυτά και πως ερμηνεύονται τα δεδομένα. Όπως είπε κάποτε ο Πικάσο, «οι υπολογιστές είναι ανόητοι, γνωρίζουν μόνο απαντήσεις». Η τεχνολογία δεν είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, ο εκτεταμένος όμως μετασχηματισμός του κόσμου της εργασίας θέτει προκλήσεις στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικών, οι οποίοι πρέπει να βοηθούν όσους επηρεάζονται αρνητικά από τις τεχνολογικές ανακατατάξεις, ιδίως τους ανθρώπους με χαμηλή ειδίκευση. Δεν θα γίνει κάθε οδηγός φορτηγού προγραμματιστής υπολογιστών ούτε και χρειάζεται να γίνει. Ίσως στο μέλλον οι πρώην οδηγοί να χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να κατευθύνουν και να παρακολουθούν οχήματα που κινούνται χωρίς οδηγό ή τηλεκατευθυνόμενα αεροσκάφη για την παράδοση προϊόντων. Από την οδήγηση όμως στην εφοδιαστική είναι ένα βήμα προς τα πάνω. Αυτό αναδεικνύει ακόμα περισσότερο τη σημασία των συστημάτων επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, ώστε να παρέχονται οι συνδυασμοί των δεξιοτήτων που απαιτούνται καθ’ όλη τη διάρκεια του εργασιακού βίου.

Η κατάρτιση στις ψηφιακές δεξιότητες, σε συνδυασμό με άλλες βασικές ικανότητες, πρέπει να απευθύνεται σε συγκεκριμένες ομάδες οι οποίες κινδυνεύουν να βρεθούν στη λάθος πλευράς του ψηφιακού χάσματος. Αυτό είναι μία από τις ιδέες της Νέας Ατζέντας για τις δεξιότητες που εγκαινίασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2016. Για να μπορέσουν να υλοποιηθούν όλα αυτά, απαιτούνται νέες μορφές συμπράξεων, όπως η Συμμαχία ψηφιακών δεξιοτήτων και θέσεων εργασίας. Εργοδότες, κοινωνικοί εταίροι, φορείς μάθησης και κυβερνήσεις (σε διάφορα επίπεδα) πρέπει να εργαστούν από κοινού ώστε να υποστηρίξουν κάθε είδους επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση (ΕΕΚ) στις ψηφιακές και συμπληρωματικές δεξιότητες. Αυτές οι συμπράξεις μπορούν να ενθαρρύνουν επενδύσεις σε ανθρώπινο δυναμικό και σε τεχνολογία, την από κοινού ανάληψη κόστους και τον επιμερισμό εμπειρογνωμοσύνης.

Μία μεγάλη αλλαγή έχει επέλθει επίσης με το νέο Κανονισμό GDPR, που αφορά στην προστασία των προσωπικών δεδομένων.  Ο GDPR, αλλάζει ριζικά την κουλτούρα των κοινωνιών, χτίζονται πλέον «σχέσεις ενισχυμένης εμπιστοσύνης μεταξύ πολιτών και κράτους», με τις επιχειρήσεις να αναλαμβάνουν περισσότερες ευθύνες και να φέρουν περισσότερες υποχρεώσεις. Με το νέο αυτό νομοθέτημα,  «δίνονται πολλαπλά δικαιώματα τόσο στις επιχειρήσεις όσο και στους ιδιώτες, ξεκινώντας από το δικαίωμα στη λήθη, που κατακτάται για πρώτη φορά, και σημαίνει πως πλέον τα υποκείμενα μπορούν να διαγράφουν τα στοιχεία που έχουν δημοσιεύσει στο διαδίκτυο, όσες φορές αυτά έχουν αναπαραχθεί, όπως επίσης και το δικαίωμα εναντίωσης, κάτι που σημαίνει πως μπορούν να αποτρέψουν την αναπαραγωγή των δεδομένων που αναρτούν».

Στις 18 Μαΐου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε τα αποτελέσματα για το 2018 του Δείκτη Ψηφιακής Οικονομίας και Κοινωνίας (DESI), ενός εργαλείου που παρακολουθεί τις επιδόσεις των 28 κρατών μελών όσον αφορά την ψηφιακή συνδεσιμότητα, τις ψηφιακές δεξιότητες, τη διαδικτυακή δραστηριότητα, την ψηφιοποίηση των επιχειρήσεων και τις ψηφιακές δημόσιες υπηρεσίες. Σύμφωνα με τον εν λόγω δείκτη, η ΕΕ γίνεται περισσότερο ψηφιακή, αλλά η πρόοδος δεν επαρκεί ώστε η Ευρώπη να φθάσει τους παγκόσμιους πρωτοπόρους και να μειώσει τις διαφορές μεταξύ των κρατών μελών.

Το γεγονός αυτό επιτάσσει την ταχεία ολοκλήρωση της Ψηφιακής Ενιαίας Αγοράς και την αύξηση των επενδύσεων στην ψηφιακή οικονομία και κοινωνία.Τη χρονιά που μας πέρασε, η ΕΕ εξακολούθησε να βελτιώνει τις ψηφιακές της επιδόσεις, και το χάσμα μεταξύ των περισσότερο και των λιγότερο ψηφιακών χωρών μειώθηκε ελαφρά (από 36 σε 34 μονάδες). Η Δανία, η Σουηδία, η Φινλανδία και οι Κάτω Χώρες πέτυχαν την υψηλότερη βαθμολογία του DESI 2018 και κατατάσσονται μεταξύ των παγκόσμιων πρωτοπόρων στην ψηφιοποίηση. Ακολουθούν το Λουξεμβούργο, η Ιρλανδία, το ΗΒ, το Βέλγιο και η Εσθονία. Η Ιρλανδία, η Κύπρος και η Ισπανία σημείωσαν τη μεγαλύτερη πρόοδο (πάνω από 15%) την τελευταία τετραετία.

Η Επιτροπή πρότεινε μεταρρύθμιση των κανόνων της ΕΕ για τις τηλεπικοινωνίες ώστε να καλυφθούν οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες συνδεσιμότητας των Ευρωπαίων και να τονωθούν οι επενδύσεις. Όλο και περισσότεροι Ευρωπαίοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για την επικοινωνία τους Η υψηλότερη αύξηση στη χρήση διαδικτυακών υπηρεσιών σημειώθηκε στις τηλεφωνικές κλήσεις και τις βιντεοκλήσεις: περίπου οι μισοί Ευρωπαίοι (46%) χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να κάνουν τηλεφωνικές κλήσεις, που σημαίνει αύξηση κατά 20% σχεδόν σε σύγκριση με πέρυσι, και πάνω από 40% σε σύγκριση με το 2013. άλλοι δείκτες δείχνουν ότι το 81% των Ευρωπαίων χρησιμοποιεί το διαδίκτυο τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα (79% πέρυσι).

Η Επιτροπή έχει παρουσιάσει 29 νομοθετικές προτάσεις στο πλαίσιο της στρατηγικής της για την Ψηφιακή Ενιαία Αγορά και κάλεσε, σε πρόσφατη ανακοίνωση, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τα κράτη μέλη να εγκρίνουν αυτές τις προτάσεις μέχρι τα τέλη του 2018.Το μεγαλύτερο πρόβλημα των ημερών μας, όμως, είναι ότι και η πολιτική έχει πρόβλημα να παρακολουθήσει τις αλλαγές που συνεπάγεται ο ψηφιακός μετασχηματισμός της οικονομίας. Κατά συνέπεια, απλοϊκές απόψεις περί εύκολης επιστροφής στις προηγούμενες δεκαετίες, κατάργηση των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης, αποκοπή από διακρατικές ενώσεις παρουσιάζονται ως εύκολες λύσεις σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που βρίσκονται σε δύσκολη θέση ή σε απόγνωση. Οι απόψεις αυτές ενισχύονται από την επίκληση των παλαιότερων δεκαετιών και τη σύγκρισή τους με το σήμερα, που πραγματοποιείται με τρόπο που αγνοεί πλήρως φαινόμενα, όπως η παγκοσμιοποίηση και η επιταχυνόμενη τεχνολογική εξέλιξη. Παράλληλα, ακόμα κι οι πολιτικοί που αντιλαμβάνονται τις προκλήσεις, έχουν συχνά πρόβλημα να διατυπώσουν συγκεκριμένες λύσεις στο πλαίσιο ενός συνολικού οράματος, το οποίο θα μπορεί να γίνει κατανοητό από τον μέσο πολίτη.

Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, καθίσταται αναγκαία και επιτακτική η δημιουργία ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου. Ένα τέτοιο συμβόλαιο θα πρέπει κατ’ αρχήν να βασίζεται στην ειλικρινή αποτύπωση της κατάστασης και των δυσκολιών της αντιμετώπισής της. Παράλληλα, θα πρέπει να περιλαμβάνει ένα συνολικό πλέγμα πολιτικών που θα ενισχύουν και θα υποστηρίζουν όλα τα τμήματα του πληθυσμού στην προσπάθειά τους να προσαρμοστούν και να ακολουθήσουν τις επιταγές της νέας ψηφιακής εποχής

Το νέο κοινωνικό συμβόλαιο είναι απαραίτητο για τη διάχυση των ωφελημάτων της νέας ψηφιακής εποχής σε ευρύτατα τμήματα του πληθυσμού.

Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση δεν πρέπει να μείνει περιχαρακωμένη σε μικρές ομάδες καινοτόμων επιχειρηματιών, υψηλόβαθμων στελεχών και καταρτισμένων τεχνοκρατών, αλλά θα πρέπει να αξιοποιηθεί προς όφελος του συνόλου των πολιτών, με τους μικρότερο